Interview met Jan van IJzendoorn, voorzitter stichting Ruimte Denken


2 oktober 2014 door Peter Kurstjens, Stichting Ruimte Denken

Wat wil de stichting Ruimte Denken? En wat betekent de naam eigenlijk?

De groene kathedraal van Marinus Boezem bij Almere,1987

De groene kathedraal van Marinus Boezem bij Almere,1987

De stichting is in mei 2014 opgericht omdat wij van mening zijn dat er kansen worden gemist bij de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland. De belevingswaarde van onze omgeving is vaak zo mager en niet alleen omdat er onvoldoende geld voor is. Wij zijn ervan overtuigd dat kunstenaars meer verbeelding en creativiteit kunnen inbrengen, en een bindende rol kunnen spelen tussen de mensen die met ruimtelijke vraagstukken bezig zijn. Zij zijn niet bedreigend, tenminste dat is onze ervaring. Ze wekken nieuwsgierigheid op door op zoek te gaan naar betekenissen in een gebied en kunnen de ruimtelijke opgave in een nieuw daglicht zetten. Vandaar de naam Ruimte Denken: ze brengen meer ruimte aan in het denken over lastige opgaven bij gebiedsontwikkeling. Het gaat ons niet om het opleuken van een dorp, wijk of park met kunst, maar om creatievere oplossingen door het inschakelen van vrijdenkers vroeg in het planproces. Dan staan de kaders nog niet vast en kan de richting voor het zoeken naar oplossingen nog veel kanten op. Vrijdenkers kunnen burgers helpen hun wensen concreet te maken en op die manier een brug slaan naar overheden, marktpartijen en deskundigen. Er komen dan ook andere oplossingen uit rollen en het resultaat is een hogere belevingswaarde. Dus meer ruimtelijke kwaliteit.

Je gebruikt de woorden ‘kunstenaars’ en ‘vrijdenkers’ door elkaar. Zijn alle kunstenaars vrijdenkers, of alle vrijdenkers ook kunstenaars?
Nee, dat hoeft niet. Er zijn ook architecten, landschapsarchitecten of andere gebiedsontwikkelaars die creatief en out-of-thebox kunnen denken. En omgekeerd zijn er maar weinig kunstenaars geschikt om in ruimtelijke processen mee te doen. Het gaat vooral om kunstenaars die zich richten op de openbare ruimte en niet in eerste instantie werken voor kunst in musea, galeries en zo. En dan is het ook nog zo dat de ene vrijdenker wat meer past bij een bepaalde opgave dan een andere. De stichting Ruimte Denken kan helpen bij het zoeken naar de juiste persoon op de juiste plek en werkt aan een vrijdenkerspool, een soort coöperatie van zelfstandige ruimtedenkers. De stichting is niet op zoek naar realisering van kunstwerken in de buitenruimte en is niet uit op verbreding van de broodwinning van kunstenaars. Ook al is dit laatste niet verkeerd. We streven naar meer verrassing in landschappen en in het gebouwde gebied, naar plekken waar mensen van kunnen houden en van zeggen: “Goh, wat leuk!”. Of: ”Nou begrijp ik wat hier vroeger was of waarom het er hier nu zo uit ziet”. Daarom is ons motto dan ook: ‘vrijdenkers maken het verschil’. Maar misschien moeten we het hebben over ‘ruimtedenkers’.

Rolling Bridge, Paddington Basin London, door Heatherwick Studio, 2004. Voetgangersbrug die opgerold kan worden d.m.v. een hydraulisch systeem.

Rolling Bridge, Paddington Basin London, door Heatherwick Studio, 2004. Voetgangersbrug die opgerold kan worden d.m.v. een hydraulisch systeem.

Jij bent zelf beeldend kunstenaar. We hebben hier dus niet te maken met een nieuwe stroming in de kunst?
Nee. Als er kunstenaars meedoen, dan zijn dat meestal wel kunstenaars die streven naar maatschappelijke relevantie van hun werk. In het bestuur van de stichting zit – naast een kunsthistorica – ook iemand die weinig verstand heeft van kunst en meer thuis is in gebiedsontwikkeling. Wél een ruimtedenker overigens. Als beeldend kunstenaar zie ik mijzelf als een hybride kunstenaar, iemand die geïnteresseerd is in cross-overs tussen verschillende disciplines en kennisgebieden. Steeds bereid om mee te denken over actuele opgaven die in positieve zin kunnen bijdragen aan de inhoud van ons bestaan en aan de directe wereld om ons heen. Het gaat me om de kwaliteit van beleving en gebruik van onze omgeving. Deze benadering is het tegenovergestelde van kunst in de witte galerieruimte, die onbesmette ruimte waar de kunst zichzelf kan zijn, in isolement van de buitenwereld. Dat idee uit de 19e eeuw zit bij veel kunstenaars tussen de oren. Creativiteit is geen exclusieve eigenschap van de kunstenaar. Het is een vermogen dat de spelende mens verder brengt dan het nuchtere hier en nu.

Gebiedsontwikkelaars zullen nu misschien denken: “kwaliteit en kunst kosten me geld en bij de huidige financiële crisis kan ik de exploitatieopzet al zo moeilijk rond krijgen”. Wat kan de stichting Ruimte Denken hen bieden?
Ook bij projectontwikkelaars zie ik in deze lastige tijd aandacht voor kunst in de openbare ruimte. Zij willen kwaliteit bieden in de concurrentie tussen de ene en de andere plek. Makelaars zeggen het nog anders: het gaat om ‘locatie, locatie, locatie’. Maar nogmaals, het gaat ons niet om extra kunstwerken in een gebied. Het gaat om vroegtijdig meedenken zodat er oplossingen komen waar niemand nog aan had gedacht. En of dat geld oplevert of kost, is een volgende vraag. Als de uitkomst financieel ongunstig uitpakt, kan er misschien nog iets anders bedacht worden dat de exploitatie haalbaarder maakt. Ruimtedenkers zijn hier heel creatief in.

Waarom is de stichting juist nu opgericht? Is jullie streven niet van alle tijden?
De laatste tijd zijn burgers steeds mondiger en kundiger geworden bij de inrichting van hun omgeving. Gemeenten en provincies worstelen daar vaak mee. Mensen nemen geen genoegen meer met inspraak of met initiatieven van de gemeente waar ze alleen op kunnen reageren. Ze willen zélf iets voor hun buurt of wijk. En dat past vaak niet in de agenda van ambtenaren en bestuurders. Ook ingenieurs- of adviesbureaus weten hier niet altijd goed mee om te gaan. Wij denken dat we daar een verbindende rol in kunnen spelen. Het organiseren van een goed proces is een kunst en daar moet je een beetje geld voor over hebben. Als je ziet hoeveel geld er verspild wordt door allerlei vertragingen, protesten en bezwaarschriften, dan denken wij dat het goedkoper kan. Maar de ruimtedenkers die via onze stichting worden ingezet, doen het niet gratis.

Herdenkingsboek Bas Maters, 2013

Herdenkingsboek Bas Maters, 2013

Kun je een goed voorbeeld geven van ‘ruimte denken’?
We hebben in april 2013 een symposium met de titel Ruimte Denken georganiseerd waarin drie voorbeelden aan de orde kwamen. Dat was nog onder de naam van de stichting Bas Maters. Bas was een leraar aan de kunstacademie in Arnhem en een echte vrijdenker.  Eén van de voorbeelden uit dit symposium is het dorp Vragender in de Achterhoek. De provincie Gelderland wilde nieuwe oplossingen zoeken voor gebieden met een krimpende bevolking en heeft ons gevraagd daar met de bewoners aan de slag te gaan. We troffen een groep actieve ouderen aan die moeilijk in gesprek kwam met de jeugd. Er bleek behoefte aan een dorpscoach die de brug kon slaan. We hebben als stichting toen gezocht
naar een kunstenaar die zo’n rol kon vervullen en hebben een subsidieaanvraag richting provincie verzorgd. Het resultaat van de gesprekken is dat er twee bijzonder vorm gegeven wisselwoningen door de dorpsbewoners zelf gebouwd gaan worden.

Pioniershuisje in Rotterdam door John Körmeling (1997-1999).  Dorpscoach Mathijs Bosman helpt het dorp Vragender om samen twee pioniershuisjes als huurwoning te bouwen

Pioniershuisje in Rotterdam door John Körmeling (1997-1999). Dorpscoach Mathijs Bosman helpt het dorp Vragender om samen twee pioniershuisjes als huurwoning te bouwen

Dat zijn woningen voor jonge starters die zoeken naar een vaste plek om zelfstandig een bestaan op te bouwen in hun eigen gebied. De woningen zijn bedoeld als duiventil of springplank om – bijvoorbeeld na hun studie elders – terug te keren. Ze kunnen dan proberen of het dorp voor hen een geschikte plek is waar ze zich willen vestigen. Dat bevordert verjonging binnen de gemeenschap en geeft een nieuw elan. Een ander voorbeeld van Ruimte Denken dat nog in de onderzoeksfase zit, is Park21 in de Haarlemmermeer bij Schiphol. De gemeente heeft daar een mooi recreatieplan op 1000 hectare open akkerland gemaakt en zoekt naar een publiekstrekker om de zaak aan de gang te krijgen. Het moet niet een soort Plopsaland worden, maar passen bij het DNA van het gebied: water, polder, Nederlands erfgoed, bloemen. Wij hebben daar een idee voor, namelijk een combinatie van een soort wereldexpo van Nederlandse innovaties, met pret en fun. Dus niet meer een tijdelijk Nederlands paviljoen bouwen voor een expo in Shanghai of Milaan, maar de wereld naar iets bijzonders in ons eigen land laten komen. Laat ze maar zien wat het Nederlands bedrijfsleven in huis heeft om internationale vraagstukken als zeespiegelstijging, energievoorziening, het wereldvoedselvraagstuk, voldoende schoon water en hergebruik van grondstoffen te lijf te gaan. Nederland heeft zoveel talent! Maar er is nergens een winkel voor onze innovaties en topmerken. Dat moet je dus laten zien in een bijzonder gebouw, zoiets als de Eiffeltoren of het Evoluon.

Het Polderschip in Park21, ontwerp Jan van Ijzendoorn, vormgeving Ruud Berlang (Viz U all), 2011

Het Polderschip in Park21, ontwerp Jan van Ijzendoorn, vormgeving Ruud Berlang (Viz U all), 2011

Wij hebben daarvoor het Polderschip bedacht, een schip met het formaat van een mammoettanker op de bodem van het vroegere Haarlemmermeer onder de aanvliegroute van Schiphol. We zijn nu bezig om dit idee concreter vorm te geven en de haalbaarheid dichterbij te brengen. In 2017 zal in
Park21 de volgende landschapstriënnale worden gehouden. En dan willen we het kunnen presenteren.

Dat lijkt een beetje op ‘land art’, landschapskunst. Grote kunstwerken in het landschap zoals in Flevoland. Dus toch met een kunstwerk als resultaat?
Dat kan maar hoeft niet. Het gaat hier meer om het idee dat je met een creatieve gedachte een grootschalige ontwikkeling vlot kunt trekken. De uitdaging is om dit idee met de mensen van de Haarlemmermeer uit te werken en tegelijk met het Nederlandse bedrijfsleven en de onderzoekswereld. En natuurlijk mag dat iets moois als resultaat hebben waar we met z’n allen trots op kunnen zijn. Het gaat om dat beetje extra beleving en maatwerk vanuit de aard en het wezen van het gebied, in plaats van een pretpark dat op elke drukke plek in de wereld gebouwd kan worden. Maar even afgezien van dit idee zijn er al diverse goede voorbeelden van samenwerking met ruimtedenkers bij ingrepen in ons landschap. Ik denk bijvoorbeeld aan deinschakeling van een kunstenaar bij de geluidsribbels voor de vermindering van het grondgeluid van vliegtuigen bij Schiphol. Paul de Kort heeft hier kunnen meedenken zodat er niet alleen geluidstechnische grondwallen zijn gerealiseerd, maar er een geometrisch patroon is ontstaan met recreatieve 4 kwaliteiten. Dit soort oplossingen willen we stimuleren.

GROND/GELUID is een geluidswerend landschapskunstwerk van Paul de Kort voor SchipholHoofddorp i.s.m. H+N+S Landschapsarchitecten, TNO en Witteveen en Bos, 2012-2013

GROND/GELUID is een geluidswerend landschapskunstwerk van Paul de Kort voor SchipholHoofddorp i.s.m. H+N+S Landschapsarchitecten, TNO en Witteveen en Bos, 2012-2013

 

Nu ben jij zelf als kunstenaar betrokken geweest bij het Renkums beekdal. Is dat ook niet een goed voorbeeld?
Ik had daar de rol van supervisor voor de Dienst Landelijk Gebied die dit plan heeft uitgevoerd. De kunstwerken die in dit nieuwe natuurgebied zijn gerealiseerd – zoals een zwevende trap met uitzicht op afbeeldingen van watermerken op de fundamenten van de oude papiermachine – laten
zien van wat daar vroeger in het beekdal aan industrie zat. De zwevende trap met uitzicht op fundamenten oude papiermachine, Renkums beekdal,Ook het restant van een oude muur, de sobere banken en de paden met stelconplaten geven naast de ‘opgeleide’ beken een beeld van het industriële verleden.

ontwerp Jan van Ijzendoorn, situatie in 2014

ontwerp Jan van Ijzendoorn, situatie in 2014

 

Dat zijn op zichzelf geen echte kunstwerken. In die zin geeft de hele inrichting hier betekenis aan de plek en dat past wel bij het denken van de stichting Ruimte Denken. Het geeft iets extra’s aan de natuur die door Staatsbosbeheer wordt beheerd. Maar het was een activiteit van mij als zelfstandig professional. Het is in mijn ogen een goed voorbeeld om te laten zien dat een kunstenaar zich net zo goed met landschapsinrichting, ecologie en historie bezig kan houden als andere disciplines.

Wat heeft de stichting Ruimte Denken te bieden aan opdrachtgevers?
Wij kunnen een team van ruimtedenkers vormen dat op de concrete situatie is toegesneden. We beschikken over een netwerk van zelfstandige professionals en zorgen ervoor dat we onze ervaringen met elkaar delen. We sturen deze ruimtedenkers in een project aan en begeleiden het proces. Ook kunnen we een brug slaan naar andere belanghebbenden en zorgen voor subsidiebijdragen. We hebben helaas nog geen eigen fondsen, maar weten waar mogelijk-heden zijn om aan geld te komen. We hopen natuurlijk dat er donateurs bereid zijn om het werk van onze stichting te steunen. De zelfstandige professionals die via ons meedoen, betalen een klein deel van hun projectinkomsten aan de stichting. Het Polderschip is een voorbeeld van een eigen initiatief om het gedachtengoed van Ruimte Denken te laten zien. Want je moet ook proberen om opdrachtgevers interesse te laten krijgen in cultuurbewust en creatief opdrachtgeverschap. We hebben een website gemaakt (www.ruimte-denken.nl) en daar is meer informatie te vinden over wie we zijn en wat we doen.

Zijn er voorbeelden van vergelijkbare stichtingen in het buitenland?
In mei 2014 zijn we op bezoek geweest bij mensen van het Landscape and Arts Network (LAN) in Engeland. Daar is al in 1993 een vergelijkbaar initiatief gestart. Zij beschikken wel over een eigen fonds, dat door een apart bestuur wordt geleid. Zij formuleren hun doelen op hun website (www.landartnet.org) op de volgende manier, en ik vertaal maar even letterlijk wat ik daar lees:
 “- Het verbeteren van het landschap en de omgeving door kunst, design en creatieve activiteit;
– Het oprichten van locale, nationale en internationale netwerken van landschapsdeskundigen en kunstenaars;
– Het betrekken van alle geïnteresseerde mensen en organisaties bij activiteiten en het promoten van hun belangen;
– Het doorbreken van grenzen tussen disicplines en opleidingen;
– Het voorzien in een forum om ideeën te uiten en debat uit te lokken.”
Ik vind die website lekker actueel en je vind er nieuws, evenementen, interessante feiten, een fotogalerij, links naar andere websites en items speciaal voor leden. We hebben in mei j.l. een symposium over ‘land art’ meegemaakt en een studiebijeenkomst aan de universiteit van Leeds over het gebruik van kunst in watermanagement. De vraagstelling bij deze bijeenkomst leek veel op datgene dat wij nastreven. Ze vroegen zich af hoe de communicatie tussen verschillende disciplines zodanig kan plaatsvinden dat de ruimtelijke ingrepen mooier en begrijpelijker zijn. Waarschijnlijk komt het bestuur in 2015 naar ons in Nederland voor een tegenbezoek.

The ‘singing ringing tree’ in Burnley (Yorkshire), ontwerp Mike Tonkin and Anna Liu, 2006

The ‘singing ringing tree’ in Burnley (Yorkshire), ontwerp Mike Tonkin and Anna Liu, 2006

Waar willen jullie over 3 jaar staan met de stichting Ruimte Denken?
Hopelijk lukt het ons over te dragen dat anders kijken naar een opgave veel positieve energie losmaakt. Dat dit het besef aanwakkert van hoe elk mens diepgaand wordt beïnvloed door de omgeving en de cultuur waarin hij of zij leeft. Het zou mooi zijn als er een soort coöperatie ontstaat van ruimtedenkers die kennis en inzicht uitwisselen en aan elkaar doorgeven. Het zou mooi zijn als opdrachtgevers veel vertrouwen krijgen in deze manier van werken, en creatiever en grensoverschrijdender durven te denken. Met meer betrokkenheid en energie. Met minder hinder van die verzuilde methodes uit de oude school. Soms moet je vaste regels en machtsverhoudingen doorbreken om nieuwe perspectieven te openen. Over drie jaar willen we zeker drie succesvolle projecten kunnen laten zien die duidelijk maken dat inzet van ruimtedenkers tot iets bijzonders leidt. We hopen dat dan in de kunstwereld en in de wereld van gebiedsontwikkeling de inzetbaarheid van ruimtedenkers is geland.

Bron: www.ruimte-denken.nl